Жанчыны ў Першай сусветнай вайне

Жанчыны ў Першай сусветнай вайне (англ.: Women in the First World War) — удзельніцы ўзброенага канфлікту з 28 ліпеня 1914 па 11 лістапада 1918 года.

Першая сусветная вайна стала пераломным момантам у гісторыі. У гэты перыяд адбыліся незваротныя змены ў сацыяльна-эканамічным, сацыяльна-палітычным і духоўна-культурным развіцці дзяржаў, змянілася стаўленне да гэтых працэсаў ва ўсіх слаях насельніцтва, уключаючы жанчын. У сувязі з гэтым раскрыццё праблем «жанчына і вайна», «жанчына і армія» актуальна ў гісторыі Першай сусветнай вайны, бо роля жанчыны ў сусветных і рэгіянальных войнах да гэтага часу амаль не вывучана.

Менавіта падчас Першай сусветнай вайны ваенная справа перастала быць выключна мужчынскай. Сярод ахвотнікаў вайны былі дзяўчаты і жанчыны, якія сталі медсёстрамі і працавалі ў шпіталях па доглядзе параненых. Частка з іх пераапранулася ў мужчынскае адзенне ды ішлі санітарамі, каб дапамагчы параненым непасрэдна на полі бою, а частка сфармавала жаночыя воінскія часці дзеючай арміі.

Удзел рускіх жанчын у Першай сусветнай вайне

Гісторыя папярэдніх войнаў была падзелена на выключна мужчынскі досвед на полі бою і досвед жанчыны, якая пасіўна чакала мужа ў тыле. Першая сусветная вайна змяніла гэтыя адносіны. У гады вайны жанчыны не толькі працавалі на абаронных заводах, выконваючы цяжкую «нежаночую» працу ў сельскай гаспадарцы, прамысловасці, сферы паслуг, транспарце, але і служылі на фронце сёстрамі міласэрнасці і медсёстрамі, непасрэдна ваюючы ў воінскіх часцях.

Няўдачы рускай арміі на франтах ваенных дзеянняў у 1916-1917 гг. выклікала новы ўздым патрыятычных пачуццяў. Значная колькасць жанчын пасля смерці сваіх мужчын на фронце падалі заяўку альбо самастойна ішлі ў дзеючую армію і служылі ў арміі. Жанчыны з розных слаёў грамадства прымалі актыўны ўдзел у вайне. Дакладная колькасць такіх жанчын невядомая, бо большасць з іх знаходзілася на франтах пад мужчынскімі імёнамі. У цяперашні час існуе каля чатырох дзясяткаў такіх імёнаў, найбольш вядомыя з якіх: E. Чарняўская, А. Пальшына, О. Цэбржінська, О. Шыдлоўская, З. Марозава, З. Смірнова, К. Райская.

Легендай для расійскіх узброеных сіл стала княгіня Яўгенія Міхайлаўна Шахоўская — адзіная жанчына, якая падчас Першай сусветнай вайны служыла ў авіяцыі. Нарадзілася ў шляхецкай сям’і і скончыла Смольны інстытут высакародных дзяўчат, яна валодала добрымі вакальнымі здольнасцямі, захаплялася спортам, аўтагонкамі і агнястрэльнай зброяй. Пазней захапілася авіяцыяй. У чэрвені 1912 года паспяхова здала экзамен і атрымала дыплом авіятара. У пачатку вайны яна спрабавала трапіць у франтавы паветраны атрад у якасці лётчыка, але яе просьба была адхілена. Пазней, не пакінуўшы мары аб службе ў авіяцыі, яна працавала сястрой міласэрнасці ў цягніку хуткай дапамогі імя Вялікай княгіні Анастасіі Мікалаеўны. Пасля паскоранай падрыхтоўкі ў ваенным авіяцыйным вучылішчы ёй было прысвоена званне прапаршчыка інжынерных войскаў і накіравана ў 1-ы паветраны атрад. Яна лятала на самалёце «Фарман-16». Праз некаторы час княгіню Шахоўскую прысудзілі да смяротнага пакарання па сфабрыкаванай справе контрвыведкі па абвінавачванні ў шпіянажы на карысць Германіі. Аднак Мікалай II замяніў расстрэл зняволеннем у манастыры. Пасля лютаўскіх падзей 1917 года Шахоўскую вызвалілі.

Жаночыя баявыя падраздзяленні

Рэакцыяй на заняпад духу мужчынскай часткі насельніцтва ў расійскай арміі ў канцы Першай сусветнай вайны стала з’яўленне жаночых баявых часцей. Практыка набору жанчын на ваенную службу грунтавалася на прынцыпе добраахвотнасці. Так 29 чэрвеня 1917 года быў зацверджаны афіцыйны дакумент-палажэнне «Аб фарміраванні воінскіх часцей з жанчын-добраахвотнікаў». Ён быў ухвалены з мэтай трансфармацыі стыхійнага руху ў арганізацыйнае русла, бо ваеннае ведамства не ўяўляла яго дзейнасці, штатаў, крыніц укамплектавання і забеспячэння і г. д. Афіцыйна за кастрычнік 1917 год у рэгулярных войсках рускай арміі былі:

• 1-ы Санкт-Пецярбургскі жаночы батальён смерці,
• 2-і Маскоўскі жаночы батальён смерці,
• 3-і жаночы ўдарны батальён «Кубань».

Былі арганізаваны і жаночыя сувязныя каманды: у Санкт-Пецярбургу — 2, у Маскве — 2, у Кіеве — 5, у Саратаве — 2. У Палтаве была нават створана Першая каманда разведчыц-добраахвотнікаў. Стыхійнае фарміраванне жаночых атрадаў адбывалася ў Кіеве, Мінску, Харкаве, Смаленску, Іркуцку, Баку, Адэсе, Марыупалі і іншых гарадах. У чэрвені 1917 года быў абвешчаны загад аб фарміраванні першай жаночай каманды марской пяхоты. Ім камандавалі афіцэры мужчынскага полу.

Адным з самых вядомых падраздзяленняў рускай арміі быў добраахвотніцкі жаночы ўдарны батальён смерці, які ў пачатку лета 1917 года ўзначаліла Георгіеўскі кавалер, прапаршчык Марыя Лявонцьеўна Бачкарова. Прычынай стала жаданне ўрада Расійскай імперыі прыкладам жаночых фарміраванняў вярнуць салдат у акопы, калі баявы дух салдат упаў і яны адмовіліся ваяваць на фронце. 21 мая 1917 года М. Бачкарова заклікала да стварэння жаночых батальёнаў для абароны Радзімы. Неўзабаве яе зварот быў апублікаваны ў газетах, і ўся краіна даведалася пра жаночыя групы. Ідэя стварэння жаночых баявых каманд была ўхвалена вярхоўным галоўнакамандуючым генералам А. Брусілавым і А. Керанскім. Згодна з умовамі прыёму, удзельнікам фарміравання можа стаць любая жанчына ва ўзросце ад 16 да 40 гадоў. У той жа час яна павінна была мець адукацыйную кваліфікацыю і прайсці медыцынскую камісію, якая выяўляла і ліквідавала цяжарных жанчын. Інтэлігентнасць салдат таксама дзівіла: да 30% з іх апынуліся студэнтамі, да 40% мелі сярэднюю адукацыю. Былі таксама прадстаўнікі вельмі вядомых прозвішчаў: княгіня Татуева з вядомага грузінскага роду, Дуброўская — дачка генерала, ад’ютантам батальёна была Скрыдлова — дачка адмірала Чарнаморскага флоту. Ішлі ўсе: сёстры міласэрнасці, хатнія прыслужніцы, сяляне і мяшчане, выпускніцы ВНУ. Ужо ў ліпені 1917 года жанчыны ўпершыню пайшлі ў бой, у якім батальён страціў каля 100 чалавек. У далейшым гэта фарміраванне не ўдзельнічала ў актыўных баявых дзеяннях. Гэты батальён увайшоў у гісторыю як адзіная жаночая часць, якая ваявала на расійска-германскім фронце пад камандаваннем жанчыны-афіцэра.

Супольнасць сясцёр міласэрнасці

Дагляд пацыентаў стаў асаблівай справай падчас Першай сусветнай вайны. Шмат дзяўчат далучылася да супольнасці сясцёр міласэрнасці. Вядома, што да 1915 года ў Расійскай імперыі налічвалася 115 такіх абшчын, яны былі падпарадкаваны РТЧК. Акрамя таго, сёстры працавалі ў трох аддзяленнях і двух камітэтах РТЧК, Евангельскім шпіталі і чатырох замежных бальніцах у Петраградзе. У 1916 годзе паводле афіцыйных спісаў на фронт было адпраўлена 17 436 медсясцёр, якія абслугоўвалі больш за 2000 палявых і тылавых устаноў Чырвонага Крыжа: 71 шпіталь на 44 600 чалавек, этапныя і перасоўныя бальніцы, 11 цягнікоў хуткай дапамогі, перадавыя падраздзяленні, машыны хуткай дапамогі, харчовыя і перавязачныя пункты, камеры дэзінфекцыі, рэнтгенаўскія і хірургічныя аддзяленні хуткага рэагавання (лятучкі), дзве плывучыя бальніцы ў Чорным моры, тры бактэрыялагічныя лабараторыі і шэсць палявых дэпо. Найбуйнейшай арганізацыяй, якая налічвала 1603 чалавекі, была абшчына Святога Георгія. За ім ішлі Петраградскія сёстры імя генерал-лейтэнанта дэпутата фон Каўфмана (952 чалавекі) і Святой Яўгеніі (465 чалавек). Супольнасць Святой Тройцы ў той час налічвала 129 сясцёр і Крыжаўзвіжанская царква — 228. У Іверскай і Александроўскай («Утоли моя печали») у Маскве працавалі 365 і 183 сёстры адпаведна. Жанчыны і ўдовы ўсіх класаў ад 18 да 40 гадоў былі прыняты ў супольнасць сясцёр міласэрнасці. Яе наведвалі альбо маладыя энтузіясты, альбо жанчыны, якія з-за цяжкага матэрыяльнага становішча не мелі іншага выбару: жанчыны з сем’яў дробных чыноўнікаў, збяднелыя дваране і нават сяляне, часам неадукаваныя. Цікавасць да гэтай прафесіі ў заможных слаях рускага грамадства і інтэлігенцыі прачнулася толькі ў ваенны перыяд, калі вобраз сястры міласэрнасці быў ахутаны патрыятычнай рамантыкай. Падзеі на франтах Першай сусветнай вайны часам патрабавалі ініцыятывы і самастойнасці сясцёр, што вельмі ўплывала на свядомасць жанчын таго часу.

Некаторыя з дзяўчат сталі рыцарамі салдацкага Георгіеўскага крыжа, а сястра Р. М. Іванова, якая прыняла камандаванне пасля смерці афіцэраў і загінула ў баі, была ўзнагароджана ордэнам Святога Георгія 4-й ступені пасмяротна. Пасля Кацярыны II і сіцылійскай каралевы Марыі Сафіі Амаліі яна стала трэцяй жанчынай, узнагароджанай самай ганаровай расійскай ваеннай узнагародай. Неўзабаве пасля пачатку вайны пачалі паступаць паведамленні пра гераічныя ўчынкі сясцёр міласэрнасці — жанчын з розным сацыяльным статусам на фронце. У гэтым жа званні была і Аляксандра Львоўна Талстая. У першыя месяцы вайны пісьменнік А. Купрын адбыў на тэатр ваенных дзеянняў разам з жонкай  — сястрой міласэрнасці. Вялікая княгіня Вольга Аляксандраўна працавала сястрой міласэрнасці ў адным з кіеўскіх шпіталяў, акрамя таго, што даглядала параненых, выконвала і іх даручэнні. За самаадданую працу яна была ўзнагароджана двума Георгіеўскімі крыжамі. Такім чынам, таварыствы сясцёр міласэрнасці ў 1914—1917 гг. значна пашырылі магчымасці для самарэалізацыі жанчын усіх класаў, але ў той жа час выкарыстоўвалі іх працу. Неабходна аддаць належнае сіле духу рускай жанчыны і подзвігам на актыўных франтах Першай сусветнай вайны.

Жанчыны Еўропы ў Першай сусветнай вайне

Першапачаткова гэтая вайна ўяўлялася кароткай, хуткай і пераможнай, таму агульная мабілізацыя мужчын у еўрапейскіх краінах суправаджалася закрыццём прадпрыемстваў, уладальнікамі і супрацоўнікамі якіх былі мужчыны. Жанчыны ў гарадах, якія таксама страцілі працу і заробкі сваіх мабілізаваных мужчын, сутыкнуліся з эканамічнымі цяжкасцямі. Для некаторых выйсцем стала праца ў майстэрнях рукадзелля, заснаваных заможнымі дамамі. Вайна дала значны штуршок дабрачыннасці жанчын. У той жа час сялянскія жанчыны былі вымушаны неадкладна замяніць мужчын у сельскай гаспадарцы, каб сабраць ураджай 1914 года. Вайна хутка перарасла ў смяротную, і востра не хапала ваенна-медыцынскай службы. У гэты час на ваенных плакатах з'яўляецца новы жаночы вобраз медсястры – «белага анёла», якая даглядае параненых. Калі стала ясна, што вайна будзе працягвацца, урады дзяржаў зразумелі неабходнасць рэарганізацыі эканомікі для работы ў ваенны час, каб забяспечыць асноўнымі патрэбамі насельніцтва і арміі.

Велізарныя чалавечыя страты на франтах патрабавалі далейшай мабілізацыі мужчын. Усё гэта прывяло да неабходнасці больш актыўнага ўдзелу жанчын у прамысловасці, што адразу знайшло адлюстраванне ў ваенных плакатах таго часу. Працэс мабілізацыі працоўнай сілы жанчын у розных краінах мае свае асаблівасці: у Францыі ён супаў з жаданнем многіх жанчын атрымліваць заработную плату, у Германіі ўрад цэнтралізавана каардынаваў гэты працэс, у той час як у Вялікабрытаніі давялося весці перамовы з прафсаюзамі для забеспячэння інтарэсаў мужчын, каб жанчыны працавалі часова.

Жанчыны ўсіх узростаў і статусаў пачалі працаваць, замяняючы па магчымасці мужчын: яны працавалі не толькі паштальёнамі, афіцыянткамі, машыністамі трамваяў, але і на іншых раней чыста «мужчынскіх» работах (у тым ліку ў цяжкай і ваеннай прамысловасці). Надзвычай складаныя і небяспечныя ўмовы працы і 11–12-гадзінныя працоўныя змены не спынялі жанчын, якія хутка асвоілі новыя спецыяльнасці і прадэманстравалі высокую прадукцыйнасць. У той жа час аплата за такую працу была высокай. Увогуле, падчас вайны ў Францыі, дзе да 1914 года жанчыны складалі траціну працоўнай сілы, іх доля ў прамысловасці і гандлі павялічылася на 20 %, у той час як у Злучаным Каралеўстве, дзе даваенныя замужнія жанчыны былі пераважна хатнімі гаспадынямі, доля працуючых жанчын павялічылася на 50 %.

У той час у існуючых арміях еўрапейскіх краін не было жанчын. Акрамя Расійскага жаночага батальёна пад камандаваннем Марыі Бачкаровай і Брытанскага дапаможнага армейскага корпуса, іншыя ўрады забаранілі жанчынам праходзіць ваенную службу з-за распаўсюджаных сацыяльных стэрэатыпаў і забабонаў.

Насельніцтва акупіраваных тэрыторый пакутавала ад гвалту, прымусовай працы, тэрору, марадзёрства, забойстваў і разбурэнняў, якія выклікалі паток бежанцаў з Поўначы Францыі. Сярод ваенных злачынстваў нямецкіх салдат у Бельгіі і на поўначы Францыі – згвалтаванне мясцовых жанчын, маштаб якіх нельга ацаніць. Дзеці, якія нарадзіліся ў згвалтаванні, сталі новай праблемай у ваенны час.

Жанчыны на акупіраваных тэрыторыях удзельнічалі ў руху супраціву, арганізоўвалі сеткі для ўцёкачоў і разведкі, якія, аднак, былі знішчаны ў 1915 годзе. Пазней некаторыя жанчыны сталі сімвалам супраціву акупантам і былі ўзнагароджаны за гераізм.

У той жа час вайна не адчувалася непасрэдна ў тыле, але жанчыны таксама пакутавалі ад разлукі і адзіноты: толькі часам салдаты атрымлівалі кароткія канікулы, каб наведаць свае сем’і. Перапіска выратоўвала: гэта была штодзённая практыка, якую асвойвалі ў школе. Тагачасная перапіска была каштоўнай крыніцай для даследчыкаў, якія вывучалі ваенныя будні. Франтавыя лісты становяцца папулярнай тэмай ваенных плакатаў.

З самага пачатку вайны смерць стала масавай з’явай, але страты розных краін былі розныя: найбольшыя страты панеслі Германія (1,8 млн.) І Расія (1,7 млн.), а таксама Францыя і Аўстрыя (1,3 і 1,4 млн. адпаведна), у той час загінулі 750 тысяч брытанцаў і 115 тысяч амерыканцаў. У арміі самым рызыкоўным жыццём была служба ў пяхоце, якая складалася пераважна з сялян. У той жа час мірнае насельніцтва таксама цярпела падчас вайны, у тым ліку жанчыны, якія пакутавалі ад голаду, празмерных фізічных і псіхалагічных нагрузак на працы і дома, а таксама хвароб ваеннага часу (сухоты). Асабліва пацярпелі сяляне, якія павінны былі замяніць не толькі мужчын, але і коней, якіх таксама забралі ў армію. У гарадах адчуваўся востры дэфіцыт харчавання, бо ўсе рэсурсы накіроўваліся на патрэбы арміі. Жыхароў заклікалі эканоміць і эканоміць, месцамі была ўведзена картачная сістэма. Аднак падчас вайны шмат людзей памерла ад голаду (у Германіі – каля 700 тысяч).